Sú ákvörðun forsetans að synja lögum undirskriftar hlýtur að vera fordæmisgefnandi og því mun þjóðaratkvæðagreiðslum fjölga mikið, a.m.k. miðað við þær röksemdir sem forsetinn gaf. Þjóðaratkvæðagreiðslur eru ekki slæmar, en eru tíðar þjóðaratkvæðagreiðslur slæmar?
Mikið er nú deilt um það hvaða eða hvort setja eigi skilyrði vegna væntanlegrar þjóðaratkvæðagreiðslu um fjölmiðlalögin. Öll umræða um lýðræði og útfærslur þess er hverju þjóðfélagi holl og góð og því ber að fagna þessari umræðu.
Það er ljóst að sitjandi forseti hefur kollvarpað allri stjórnskipunarhefð og veikt þingræðið. Á því liggur engin vafi en margir spyrja á móti hvort slíkt hafi ekki verið æskilegt þar sem framkvæmdavaldið hafi hvort sem er verið búið að veikja þingræðið. En ein vitleysan réttlætir ekki aðra. Þó að hin umdeilda löggjöf hafi verið keyrð í gegnum þingið í í krafti naums merihluta, þá er slík löggjöf langt frá því að vera óafturkræf.
Sú ákvörðun forsetans að synja lögunum er aftur á móti fordæmisgefandi þar sem nú má búast við því að forsetinn synji lögum í hvert skipti sem áberandi og kraftmikill hópur manna tekur sig saman og krefur hann um synjun þegar þeim líkar ekki við vilja löggjafans. Fordæmið er slæmt þar sem það forsetinn á, í samræmi við þær litlu röksemdir sem hann gaf, erfitt með að neita öðrum um samskonar greiða þannig að atkvæðagreiðslum mun fjölga mikið.
Þá má velta fyrir sér hvað sé slæmt við það að hafa tíðar þjóðaratkvæðagreiðslur. Í pistli sem undirritaður skrifaði í febrúar á síðasta ári segir m.a.:
Helstu röksemdir þeirra sem aðhyllast beint lýðræði eru þær að fólk hafi almennt aðgang að nánast sömu upplýsingum og kjörnir fulltrúar fólksins, bæði í sveitarstjórnum og á Alþingi, og geti því auðveldlega tekið ákvarðanir til jafns við þá. Með þessari aðferð væri lítið mál að gera út um ágreining í umdeildum málum og er þá helst að líta til mála á sveitarstjórnarstigi, s.s. skipulagsmál. Þetta eru góð og gild rök ef staðið er rétt að málum.
Almannavalsfræðin benda þó á einn augljósan veikleika við þessa röksemd sem er sá að einstakir kjósendur vita að niðurstaða kosninga veltur yfirleitt ekki á einu atkvæði og því hafa þeir lítinn hvata til þess að afla sér upplýsinga (fórnakostnaður of hár) um málefni til þess að geta framkvæmt upplýst val. Þetta er kölluð “skynsamleg vanþekking”, þ.e.a.s. kjósandinn bregst skynsamlega við hagrænum hvötum. Annar alvarlegur veikleiki er sá að rannsóknir hafa sýnt fram á það að fátækara fólk tekur síður þátt í þjóðaratkvæðagreiðslum og hlýtur það að skekkja niðurstöðuna verulega.
Og enn fremur segir þar:
Margir gagnrýnendur beins lýðræðis vilja meina að sú hætta sé fyrir hendi á að það þróist upp í hálfgert skrílræði þar sem sterkir hagsmunahópar muni öllu ráða. Þar sem hin almenni kjósandi hefur lítinn hvata til þess að taka upplýsta ákvörðun, eins og getið var um hér að ofan, þá muni fjársterk hagsmunasamtök sem hafi á sínum snærum útsjónarsama auglýsingamenn ná bestum árangri. Þetta þýðir í raun að sá sem hæst hefur muni vinna, að miklu leyti óháð málefnum.
Þjóðaratkvæðagreiðslur eru ekki slæmar, það eru tíðar þjóðaratkvæðagreiðslur sem eru slæmar. Ákvörðun forsetans er ávísun á tíðar atkvæðagreiðslur og því þarf að vanda til verksins þegar smíðuð eru lög um þjóðaratkvæðagreiðslur. Hin svokallaða “75% regla” er argasta þvæla, en það að setja engar skorður og láta einfaldan meirihluta ráða er líka slæm regla. Finna þarf milliveg þar sem öll reynsla og skynsemi segir okkur að þátttaka minnkar eftir því sem atkvæðagreiðslum fjölgar. Einnig er hugsanlegt, og jafnvel betra, að færa öryggisventilinn til þjóðarinnar sjálfrar þannig að tiltekið hlutfall atkvæðisbærra manna gæti farið fram á þjóðaratkvæðagreiðslu um tiltekið mál.
Slík regla mundi líka hugsanlega leiða til þess að farið væri sparlega með þennan rétt þannig að þingræðið héldist stöðugt Embætti forseta yrði á ný ópólitískt sameiningartákn án þess að sá öryggisventill sem í málskotsréttinum felst yrði afnuminn. Sumir halda því fram að beint lýðræði sé betra fyrirkomulag en lýðræðislegt þingræði. Að mati undirritaðs hefur þingræðið þá þann ótvíræða kost að viðhalda pólitískum stöðugleika sem aftur er forsenda hagsældar og velmegunar.
- Millivegur - 23. apríl 2021
- Þak yfir höfuðið - 16. janúar 2021
- Góðærisvandamál? - 24. mars 2007
